Báu vật mũi hếch giữa đỉnh trời hoa nghiến thơm 越南铁木花香中的翘鼻精灵

在越南河江省及北部部分省份，生长着古老的铁木林，那是越南自然界的瑰宝，每棵树桩直径可达三米。这些千年古树生长于石灰岩山地，木质致密坚硬，如“擎天柱”般傲然挺立，与周遭森林浑然一体，尽显桀骜不驯的自然气韵。此地也是《红皮书》所列珍稀物种——越南金丝猴的重要栖息地。

Ở Hà Giang và vài tỉnh phía Bắc Việt Nam, tôi từng biết tới những rừng nghiến cổ thụ, là báu vật của thiên nhiên Việt Nam, đường kính gốc mỗi tàng cây có thể lên đến gần ba mét. Loài cây kiên cường nghìn tuổi mọc trên núi đá, thân gỗ thăn, thớ siêu cứng cáp, kiêu hãnh như “cột chống trời”, như niềm ngạo nghễ vời vợi của tất cả các cánh rừng mà chúng hiện diện. Đây cũng là “nhà” của Voọc mũi hếch – “báu vật” trong sách đỏ.

“世界极危”物种

Loài vật “nguy cơ tuyệt chủng cao nhất thế giới”

越南金丝猴（学名：Rhinopithecus avunculus）是越南特有珍稀物种，目前仅分布于河江省瑜伽国家公园扣葛原始林区。其被《世界自然保护联盟濒危物种红色名录》列为极危物种，是全球 25 种最濒危的灵长类动物之一。要目睹其真容，需具备充足耐力完成数十小时登山，甚至需在林中扎营多日持续搜寻，方有可能与之“邂逅”。

Loài Voọc mũi hếch (tên khoa học Rhinopithecus Avunculus) này là đặc hữu chỉ một mình Việt Nam mới có. Và tại Việt Nam cũng chỉ một mình các cánh rừng nguyên sinh của Khau Ca (thuộc Vườn Quốc gia Du Già, tỉnh Hà Giang) mới có sự hiện diện của loài voọc quý và cực kỳ ngộ nghĩnh này. Sách đỏ thế giới xếp chúng vào loài cực kỳ nguy cấp, chúng cũng nằm trong 25 loài linh trưởng có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất thế giới. Nếu đủ duyên và đủ sức bền cơ bắp để kiên trì leo núi hàng chục tiếng ròng - thậm chí tối ngủ lều, tìm ngày nọ qua ngày kia -bạn mới có cơ hội “diện kiến” loài voọc mũi hếch.

2002年，科研人员在越南首次发现一个由60只越南金丝猴组成的猴群，是当时越南发现的最大群体。此后，越南迅速开展宣传活动，提高保护意识，并严厉打击破坏这一特有珍稀灵长类动物及其栖息地的行为。经过20余年的努力，目前该地区已记录到约200只越南金丝猴。如今，这些"全球最濒危的灵长类"得以在扣葛林区繁衍生息——它们悠闲地采食铁木花，在林冠间嬉戏，眼中闪烁着安宁的神采。特别令人欣慰的是，新发现的一个群体中包含20只幼猴，标志着种群正在稳步恢复。更可喜的是，扣葛地区的金丝猴正逐渐展现出对人类活动的适应性。

Ban đầu, 1 đàn voọc mũi hếch 60 cá thể được phát hiện vào năm 2002. Đây là đàn lớn nhất Việt Nam từng được biết đến khi ấy. Sau đó, việc tuyên tuyền, nâng cao nhận thức bảo tồn cùng các chiến dịch ra quân quyết liệt ngăn chặn việc xâm hại loài linh trưởng quý hiếm đặc hữu Việt Nam này và sinh cảnh của chúng đã được tiến hành kịp thời. Sau hơn 20 năm nỗ lực tại khu vực này đã có khoảng 200 cá thể voọc mũi hếch đã được ghi nhận. Giờ đây, loài linh trưởng “có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất trên toàn cầu” này đã sinh sôi nảy nở tốt, chúng đang ăn hoa nghiến, đang nô đùa thoả thích giữa đỉnh rừng xanh thắm của Khau Ca, niềm hạnh phúc dường như đã ánh lên trong mắt của từng cá thể. Điều đáng mừng làđã mới phát hiện một đàn mà có tới 20 cá thể voọc non. Các đàn voọc mũi hếch ở Khau Ca đang dần thân thiện với con người hơn.

曾有段时间，得益于自然保护状况的改善，越南金丝猴甚至出现在宣光省纳杭、河江省官坝县及周边地区。

Đã có thời điểm, nhờ việc giữ gìn thiên nhiên được cải thiện, voọc mũi hếch còn xuất hiện cả ở Na Hang, tỉnh Tuyên Quang, ở huyện Quản Bạ và vùng phụ cận (tỉnh Hà Giang).

越南金丝猴极少下至地面活动，主要通过采食古树顶端的花叶获取水分。它们始终保持警惕，以猴王发出的信号为指引进行群体迁移，极少下移至低海拔山区，而是沿着森林和巍峨山脉的“脊梁”行进，这种独特的迁徙习性使其活动轨迹相对容易观测和预判。

Voọc mũi hếch ít khi xuống mặt đất, chúng lấy nước từ chính hoa lá mà chúng mải miết ăn mỗi ngày trên đỉnh các cây cổ thụ. Chúng luôn cảnh giác, di chuyển theo đàn với tín hiệu thận trọng từ con đầu đàn tinh ranh. Và chúng ít di chuyển xuống các rông núi thấp, mà bao giờ cũng nhất định đi theo các “sống lưng” của rừng, của núi chót vót, nên khá dễ quan sát và nhận định về hướng di chuyển của chúng.

泽被后世的成果

Thành quả cho mai sau

瑜伽国家公园占地1.5万公顷，位于河江省广袤的岩石地区，从渭川县延伸至北糜县和安明县。这是野生动植物保护组织（FFI）越南金丝猴保护项目组成员在河江的工作场所。

Vườn Quốc gia Du Già trải rộng 15 nghìn héc-ta trên địa bàn các huyện mênh mông của miền đá Hà Giang, từ Vị Xuyên, tới Bắc Mê, Yên Minh. Đó là địa bàn làm việc của các thành viên tổ bảo vệ voọc mũi hếch thuộc dự án bảo tồn loài voọc mũi hếch của tổ chức Tổ chức Bảo tồn Động thực vật Quốc tế (FFI) tại Hà Giang.

十几名成员日复一日地翻山越岭，在1.5万公顷的林区内巡护。他们创造了许多奇迹，比如在林间树桩设置信息箱，任何人记录到越南金丝猴的声音或图像后，就将信息写下并放入箱中，以便后续巡护员阅读和记录。在没有机械交通和手机信号的环境下，这种信息保存和交流的方式体现了生活在高耸石灰岩山地的人们的毅力与创造力以及所处环境的艰难。

Hơn chục thành viên đã vất vả vượt núi ngày nọ qua ngày kia, tuần tra các cánh rừng cả mười lăm nghìn héc-ta. Họ đã lập nên nhiều kỳ tích. Họ đóng các hộp thông tin đính lên gốc cây giữa rừng, ai ghi nhận âm thanh, hình ảnh nào về sự xuất hiện của voọc mũi hếch thì viết lại, mô tả ra, bỏ vào đó. Người tuần tra sau lại đọc, lại viết ghi nhận. Không có đường xe cơ giới, không có sóng điện thoại di động, đó là cách lưu và trao đổi thông tin bảo tồn đầy kiên trì - sáng tạo của những người sống và làm việc trên núi đá tai mèo vời vợi gian khó.

20多年来，越南金丝猴保护团队的成员们倾尽全力，攀山觅迹记录和研究。越南金丝猴数量增长，一大批可爱的幼猴紧紧依偎在母猴的怀中，呆萌地吃奶嬉戏，令全球的保护专家们由衷赞叹。

Hơn 20 năm ròng, tổ bảo vệ voọc mũi hếch đã nỗ lực hết mình leo núi, tìm kiếm, ghi nhận, nghiên cứu. Sự gia tăng số lượng cá thể voọc mũi hếch, với đông đảo voọc con ra đời ngơ ngác xinh xẻo ôm trước bụng mẹ mà bú mớm nô đùa, các chuyên gia bảo tồn trên toàn thế giới đã thật sự cảm kích.

人们说，衡量生命的标尺除了世间温暖呼吸的总量，还有一个重要因素，那就是我们因美而屏息的瞬间次数。越南金丝猴的珍稀与其鲜明的特色，正是保护者们孜孜不倦守护的稀世之美。

Người ta bảo, thước đo chiều dài của kiếp con người, ngoài số lượng/tổng cộng các hơi thở ấm nóng trên trần gian nhiều hay ít, còn một yếu tố nữa, ấy là: số lần ta nín thở vì cái đẹp. Sự hiếm có khó tìm, sự đặc hữu và nhan sắc riêng biệt của voọc mũi hếch tại Việt Nam là  một vẻ đẹp hiếm hoi mà những thành viên  bảo vệ voọc mũi hếch  đang miệt mài gìn giữ.

Bài và ảnh: Đỗ Doãn Hoàng

图/文: 杜尹黄