Mắt cửa Hội An Việt Nam: Dấu ấn văn hóa vượt thời gian 越南会安门簪：穿越时光的文化印记

越南会安，蕴含400余年历史底蕴，让到访的众多游客无不为之倾倒。其中，城内古建筑上的“门簪”更是独具匠心，承载着会安人对“门神”的崇敬之意，成为当地历史文化的印记。

Hội An Việt Nam với bề dày lịch hơn 400 năm, đã chinh phục vô số du khách đến thăm. Trong đó các “mắt cửa” trên những ngôi nhà cổ lại mang nét đặc sắc độc đáo, thể hiện tín ngưỡng thờ “môn thần” (thần cửa) của vùng Hội An và cũng trở thành dấu ấn văn hóa lịch sử của vùng đất này.

门簪是一种传统装饰物，通常被人们对称地安装在房屋正门门框上方的两侧。根据会安文化遗产管理中心的统计，整个古城内现存200多种不同样式的门簪，形状各异，包括圆形、八角形、六角形、方形和半扁球形等。虽然外形多有不同，但每对门簪通常由中心和边缘两个主要部分组成。中心部分常装饰有黑白两色的太极图案、花蕊图案、篆书、福字、寿字等，而边缘部分则围绕中心设计成六瓣或八瓣的菊花形状，或是菩提叶形、八卦形、回纹、蛟龙形，甚至还有四只或五只蝙蝠围绕“福”字的设计。此外，有些地方还会加上红绸作为装饰。

Mắt cửa là một cặp vật thể trang trí truyền thống được gắn đối xứng hai bên ở phía trên khung cửa chính ra vào của một ngôi nhà. Theo thống kê của Trung tâm Quản lí bảo tồn Di sản văn hóa Hội An, toàn đô thị cổ này hiện có khoảng hơn 200 mẫu mắt cửa khác nhau. Hình dạng, kiểu dáng mắt cửa cũng hết sức đa dạng và phong phú như: tròn, bát giác, lục giác, vuông, nửa khối cầu dẹt... Tuy có sự khác nhau về hình dáng nhưng mỗi đôi mắt cửa vẫn có 2 phần chính chính là tâm và vành. Phần tâm thường trang trí hình lưỡng nghi sơn hai màu đen trắng, hình nhụy hoa, chữ triện, chữ phúc, chữ thọ… Phần vành bao quanh phần tâm, tạo dáng tinh xảo hình hoa cúc 6 hoặc 8 cánh, hoặc hình lá đề, bát quái, hồi văn, giao long, 4 hoặc 5 con dơi bao quanh chữ Phúc…, có nơi còn gắn thêm mảnh lụa đỏ để trang trí. 

目前关于会安门簪装饰的说法不一。许多研究者认为，这些门簪可能源于17至18世纪，华人来到会安商港从事贸易活动的时期。

Hiện có rất nhiều cách lí giải khác nhau về mắt cửa ở Hội An. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng những đôi mắt cửa này có thể xuất hiện từ khi người Hoa đến làm ăn ở thương cảng Hội An vào hồi thế kỉ XVII-XVIII.

热衷于会安文化研究的冯晋东认为，门簪源于泛灵论（万物有灵论），是一种崇拜“门神”（守护住宅和庙宇的神灵）的习俗。据他分析，会安的“门神”崇拜习俗逐渐简化，最终演变成了门簪。这一现象体现了文化的交流与融合，尤其是融合了在会安定居经商的华人带来的文化。会安“门神”崇拜习俗的独特之处在于门簪在风水和易经观念中展现出的多样性和变体，例如，一对门簪可以根据房屋主人的生辰八字进行设计。

Nhà nghiên cứu văn hóa Phùng Tấn Đông, một người gắn bó với Hội An cho rằng, tục thờ mắt cửa và trang trí, chạm khắc mắt cửa là theo thuyết vạn vật hữu linh (vạn vật đều có linh hồn). Theo phân tích của ông, tục thờ môn thần ở Hội An được giản lược, dần trở thành đôi mắt cửa. Đây là biểu hiện của giao lưu và kết biến văn hóa, đặc biệt là với văn hóa của người Hoa ở Việt Nam do những thương nhân này đến định cư và lập nghiệp ở Hội An mang tới. Điểm độc đáo trong tục thờ Môn thần ở Hội An là sự đa dạng phồn thể, biến thể của mắt cửa trong quan niệm phong thủy, kinh dịch. Ví dụ một đôi mắt cửa có thể được thiết kế phù hợp với giờ sinh, năm sinh của gia chủ.

研究者认为，“门神”崇拜是古老的信仰之一，被视为中华文明独特的文化现象。在这种信仰的影响下，民间逐渐形成了很多其他信仰，其中包括信奉财神。随着历史的发展和人类社会各个阶段的演变，“门神”的角色、功能和形象也随之变化。

Theo các nhà nghiên cứu, tín ngưỡng thờ Môn thần là một trong những tín ngưỡng cổ xưa và được xem là một trong những hiện tượng văn hóa đặc sắc của văn minh Trung Hoa. Từ ảnh hưởng của tín ngưỡng này, trong dân gian đã dần hình thành nhiều tín ngưỡng khác, trong đó có tín ngưỡng thờ thần tài. Trải qua các thời kì lịch sử, các giai đoạn phát triển khác nhau của con người mà vai trò, chức năng và hình ảnh của môn thần cũng vì thế mà thay đổi.

还有人认为，会安曾是繁忙的商港城市，船只往来频繁，当地居民模仿世界各地水上居民的习俗，在他们的船头两侧画上眼睛，希望神灵引导船只平安渡过风浪。因此，用来装饰房屋的门簪也蕴含类似的寓意。

Ngoài cách lí giải trên, cũng có người cho rằng do trước đây Hội An là thương cảng sầm uất, thuyền bè đi lại nhiều, nên người dân Hội An bắt chước theo tập tục cư dân sông nước ở nhiều nơi trên thế giới đã vẽ lên ghe thuyền của mình những đôi mắt ở hai bên mũi thuyền, với mong muốn các đấng thần linh dẫn lối đưa đường cho thuyền vượt qua phong ba bão táp. Từ đó “mắt cửa” cũng được đưa vào trang trí cho các ngôi nhà với ý nghĩa tương tự.

无论何种解释，在世代会安人的心中，门簪始终被视为守护房屋的神眼。它不仅有去浊存清、区分正邪、辨别善恶的功能，还体现了人们对美好生活的向往。

目前，会安有许多古建筑装有门簪，如军胜古楼、87号陈富古楼、晋记古楼、德安古楼等。被誉为会安最美古楼之一的军胜古楼，其门簪呈圆形，雕刻着菊花形状，并用红色布料装饰，非常漂亮。

Dù theo cách lí giải gì thì trong tâm thức nhiều thế hệ người dân phố Hội, những đôi mắt cửa luôn được họ xem như như mắt thần canh giữ cho ngôi nhà, nó vừa có chức năng gạn đục khơi trong, phân biệt chính tà, người ngay kẻ gian, điều tốt lẽ xấu... vừa thể hiện khát vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Ở Hội An ngày nay có nhiều ngôi nhà cổ có gắn mắt cửa, điển hình như nhà cổ Quân Thắng, nhà cổ 87 Trần Phú, nhà cổ Tấn Ký, nhà cổ Đức An…Ví dụ như tại nhà cổ Quân Thắng, một trong những nhà cổ được đánh giá đẹp nhất phố Hội, đôi mắt cửa có hình tròn, được chạm khắc như một đóa hoa cúc và trang trí thêm vải đỏ rất đẹp.

Theo chủ nhân của một ngôi nhà cổ trên phố Trần Phú, đôi mắt cửa như chiếc gương bát quái soi chiếu mọi lẽ đời để mang lại sự bình yên cho ngôi nhà và cho phố phường. Mắt cửa cùng với thanh chắn cửa trước thềm nhà được coi như lời nhắn nhủ tinh tế với khách ra vào phố cổ về sự ứng xử.

据陈富街一古楼的主人介绍，门簪如同八卦镜，照亮生活的方方面面，守护房屋和街区的平安。头上的门簪和脚下的门槛都在微妙之处提醒着进出古城的客人们注意行为举止得体。

古往今来，门簪见证了会安的兴衰起伏、人们的喜怒哀乐、古城的日新月异，让游客们从中感受到会安人的温暖和善意。

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, những đôi mắt cửa đã dõi theo bao lẽ thịnh suy, vui buồn trong đời sống của người dân, nay lại tiếp tục chứng kiến những bước đổi thay mạnh mẽ của khu phố cổ, đem đến cho du khách cái nhìn trìu mến, đầy thiện cảm và ấm áp tình người phố Hội.

Bài, ảnh:  Thanh Hòa/Báo ảnh Việt Nam

文/图：清和/《越南画报》